TS Vũ Quốc Hiền là một trong những người đã tiến hành khảo sát, khai quật, nghiên cứu khảo cổ học tiền – sơ sử Nam bộ từ những năm 1978, 1979 cho đến cách đây chỉ vài năm.
Anh đã cùng với đồng nghiệp Bảo tàng Lịch sử Quốc gia (LSQG) và Bảo tàng Lịch sử (BTLS) TP.HCM ròng rã gần 10 năm khảo sát khai quật nhiều di tích ở huyện Cần Giờ -TP.HCM. Những ngày khai quật ở đây cực nhọc vô cùng mà cũng hứng thú vô cùng. Từ đợt khai quật ở Cần Giờ tình bạn giữa những người tham gia khai quật trở nên thân thiết và bền chặt... Chúng tôi đã cùng trải qua bao khó khăn vất vả cũng như những vui buồn của công việc, chia sẻ với nhau tất cả tư liệu mới phát hiện, mới nghiên cứu. Vì, như chúng tôi vẫn nói vui – mà thiệt – với nhau: Chết có đem theo được đâu mà bo bo giữ riêng tư liệu
Khi chúng tôi công bố công trình "Khảo cổ học tiền sử và sơ sử TP. Hồ Chí Minh" (1998) có người đã nói "Công trình chỉ toàn tư liệu, chưa có phát kiến gì mới!". Chúng tôi chỉ cười và nói: Vâng, giá trị của công trình là toàn tư liệu khai quật khảo cổ học. Nhưng là tư liệu "xịn" vì được khai quật khoa học và chỉnh lý cẩn trọng. Tư liệu ấy bất cứ ai sử dụng để nghiên cứu đều có thể yên tâm vì mức độ khách quan và chính xác của nó.
Công trình "Khảo cổ học tiền sử và sơ sử TP. Hồ Chí Minh" được cả hai giáo sư, hai người thầy kính quý có Lời giới thiệu và Lời bạt. GS. Hà Văn Tấn trong Lời giới thiệu: "Trong số các nhà khảo cổ học, 6 tác giả tập sách này là những người đóng góp tích cực cho việc nghiên cứu tiền sử và sơ sử vùng đất Sài Gòn... Hiện tại tất cả họ đều là PTS khảo cổ học. Họ đã tiến hành nhiều cuộc điều tra và khai quật ở đây. Tôi đã có lần tham dự một cuộc khai quật của họ ở di chỉ Giồng Cá Vồ (Cần Giờ). Gần như đủ mặt cả 6 người. Hàng ngày họ phải đi thuyền đến nơi khai quật. Ở đó họ vừa đào vừa phải chống trả với đám muỗi đông nghịt. Tối về, trong căn phòng ngổn ngang các di vật đào được, họ làm việc tận khuya, và say sưa thảo luận về cuộc sống của người cổ ở vùng đất này".
GS. Trần Quốc Vượng trong Lời bạt: "Các tác giả cuốn sách này đều là những 'ông nghè' 'bà nghè' khảo cổ - sinh học - sinh thái của thập kỷ 90 và trước đó đều là sinh viên của Đại học Tổng hợp Hà Nội... Họ là những nhân tài làm gạch nối thế kỷ XX-XXI, người gốc Nam gốc Bắc hay giao hòa Nam Bắc, đa dạng về lối sống và phong cách tư duy và ngôn từ, song họ đều là những người Việt Nam yêu nước, đầy nhân văn tính, đau đáu một nỗi niềm tìm về cội nguồn..."
Nhớ những ngày như vậy trong gần 5 năm khai quật ở Cần Giờ, nước ngọt không có, ăn uống tằn tiện từng chút các anh tiết kiệm nước nhường cho các em và học trò sử dụng trước vì ngày nào cũng bùn đất nước phèn dính đầy người và quần áo. Có những ngày nước ngọt hết nhưng ghe đổi nước vài ngày rồi chưa có. Chiều nào cũng sấm đằng nguồn mà ở biển thì chưa mưa, kênh rạch nước phèn xanh trong mà thò tay chân xuống thì ra nắng chút thôi là cháy sém. Anh Hiền cùng các anh chị đồng nghiệp vẫn kiên trì bám trụ hiện trường khai quật, dù bữa trưa chỉ là cái bánh mì nguội khô hay vài củ khoai, nải chuối... Chưa bao giờ tôi thấy anh Hiền kêu ca hay chê bai về ăn ở, nơi nào anh cũng sống vui vẻ như đã quen thuộc, nơi nào anh cũng có thể ngủ ngon ăn ngon. Ở đâu trong điều kiện nào anh Hiền vẫn làm việc cẩn thận, hướng dẫn học trò chu đáo, cùng bàn bạc thảo luận với đồng nghiệp một cách cởi mở, khiêm tốn... Anh hay kể về những ngày đầu khi khai quật ở Đồng Nai, khi ấy còn thời bao cấp khó khăn vô cùng, bữa nào cũng ăn không đủ no, ra hiện trường làm một chút là hoa mắt vì đói... Vậy mà anh vẫn "bám trụ" với cái nghề rất vất vả này cả cuộc đời. Đó chính là do lòng yêu nghề không vụ lợi của anh. Sau này khi anh làm Phó Giám đốc BTLSQG anh vẫn đối xử ân cần chu đáo với bạn bè, nhất là bạn bè ở xa đến công tác ở Hà Nội.
Từ thập niên 1990 đến sau này, không có cuộc khai quật nào của BTLSQG ở Nam bộ - hầu như đều có mặt anh Hiền - mà tôi không đến thăm hiện trường khai quật, để học hỏi, để biết thêm những phát hiện mới, để gặp gỡ các đồng nghiệp. Mới năm kia 2018, gặp nhau trong Hội nghị thông báo Khảo cổ học, anh Đặng Văn Thắng đã bàn với tôi và anh Vũ Quốc Hiền là sẽ cùng nhau chỉnh sửa, bổ sung để tái bản công trình Khảo cổ học tiền sơ sử TP. Hồ Chí Minh. Hai mươi năm qua đã có nhiều phát hiện mới, nghiên cứu về di tích cũ hiện vật cũ nhưng tư duy tiếp cận lý giải đã mới hơn nhờ tư liệu mới và phương pháp hiện đại... nếu tái bản chắc chắn công trình sẽ có giá trị khoa học cao hơn nhiều!
Riêng tôi, luận án PTS về Di tích mộ chum ở Cần Giờ (1997) cũng như nhiều nghiên cứu khác của tôi đã nhận được sự giúp đỡ chí tình của anh Vũ Quốc Hiền, anh Đặng Văn Thắng và các anh chị đồng nghiệp cùng khai quật Cần Giờ. Tôi rất may mắn có được tình bạn với những người giỏi nghề như vậy.
Bất ngờ nhận được tin anh mắc bệnh nan y, tôi đã hy vọng điều lành vì anh Hiền là người có sức khỏe và cuộc sống lành mạnh... Nhưng anh không qua được... Nhớ một người anh, người đồng nghiệp chân tình, tôi xin có vài dòng từ biệt TS. Vũ Quốc Hiền quý mến!
(Đăng lại bài nhân BTLSQG đã kịp làm cuốn sách về anh nhân 1 năm anh đi xa.)
【Nguyễn Hậu KC】